Główną część oprzyrządowania wiertarek i wytaczarek stanowią przy­rządy wiertarskie, tj. przyrządy zaopatrzone w tuleje prowadzące narzę­dzia. Przyrządy wiertarskie dzielą się na następujące rodzaje: I. Płyty wiertarskie: 1) odejmowane; 2) podwieszane. II. Przyrządy znormalizowane: przyrządy kolumnowe z przestawną górną płytą: a) z mecha­nizmem zębatkowym; b) z mechanizmem korbowym; c) z bez­pośrednim uruchamianiem pneumatycznym; przyrządy wiertarskie kolumnowe z płytą stałą lub odejmo­waną; przyrządy wiertarskie imadłowe; przyrządy wiertarskie uchwytowe: a) samozaciskowe; b) samocentrujące. Przyrządy wiertarskie skrzynkowe: z odchylaną płytą wiertarską; stałe jednolite; przesuwane, nieprzechylane; przechylane (wywracane); obracane na czopach. Przyrządy wiertarskie tunelowe. Inne przyrządy wiertarskie: stałe; przesuwne; obrotowe; przechylane (wywracane). W fabrykach samochodów i ciągników zwykle nie stosuje się przyrzą­dów wiertarskich wg punktów III — 1) 4) 5) i rzadko spotyka się przy­rządy wg punktów I — 1) II — 3) III — 3) oraz V — 2) 3) 4). Płyty wiertarskie, zwłaszcza podwieszane, oraz przyrządy kolumnowe z płytą przestawną są często stosowane w fabrykach samochodów i ciąg­ników. Stalowe odejmowane płyty wiertarskie, nakłada się ręcznie, albo bez­pośrednio na obrabianą część, albo na odpowiednie powierzchnie przy­rządu, w którym część jest umocowana. Płytę ustawia się w wymaganym położeniu uwzględniając szczególnie jej centrowanie, albo bezpośrednio wg powierzchni obrabianych części, albo (częściej) wg odpowiednich ele­mentów ustawczych przyrządu, w którym część jest umieszczona. Podwieszane płyty wiertarskie, wykonane z żeliwa i usztywnione żebrami (rys. 153), stosowane są zarówno na wiertarkach wielowrzecio-nowych, jak i na zwykłych wiertarkach pionowych z wielowrzecionowymi głowicami wiertarskimi. Takie płyty często zawiesza się na kolumnach wielowrzecionowych głowic obrabiarek. Obrabianą część mocuje się niekiedy przez bezpośredni docisk zawie­szoną płytą wiertarską, na którą działają odpowiednie sprężyny. Taki spo­sób mocowania stosuje się głównie przy obróbce małych części. Części duże mocuje się zwykle niezależnie od płyty wiertarskiej. Dociśnięcie płyty do odpowiednich oporów jest konieczne dla unieruchomienia jej w czasie obróbki. Większość konstrukcji kolumno­wych przyrządów wiertarskich jest znormalizowana. Przyrządy takie można wykonywać seryjnie na skład, a potem dostosowywać do potrzeb przez wiercenie w ich górnych wy­miennych płytach odpowiednich ot­worów na tuleje wiertarskie oraz umieszczenia odpowiednich elemen­tów ustawczych i pomocniczych na płycie odejmowanej i na korpusie przyrządu (rys. 154). Konstrukcje znormalizowanych kolumnowych przyrządów wiertar­skich opracowano na podstawie wie­loletnich doświadczeń. Nadają się one do zastosowania w wielu przy­padkach obróbki na wiertarkach (np. obróbka otworów w dźwigniach, kołach zębatych, wspornikach itp.). Koszt takich przyrządów jest stosun­kowo niski, ponieważ można je wy­konywać seryjnie. Czas i nakłady środków związane z dostosowaniem znormalizowanych kolumnowych przyrządów wiertarskich są stosun­kowo niewielkie. Ma to duże znacze­nie przy przyspieszonym uruchamianiu produkcji. Przyrządy takie można często przerabiać i przystosować wykonywania innych operacji. Przyrządy wiertarskie kolumno- we zalicza się do szybko uruchamianych. Korpusy takich przyrządów wykonuje się jako żeliwne lub stalowe spawane. Obrabiane części mocuje się w przyrządach kolumnowych najczęściej przez bezpośredni docisk za pomocą ruchomej płyty, w której umieszczo­ne są tuleje wiertarskie (rys. 154). Przyrządy kolumnowe mogą mieć jedną (wysięgowe) lub dwie ko­lumny (portalowe). Górną płytę podnosi się i opuszcza bądź ręcznie, bądź za pomocą pneumatycznego urządzenia dociskającego, albo przez wykorzy­t stanie przesuwu wrzeciona wiertarki (przyrządy wiertarskie zautomaty­zowane). W celu podniesienia lub opuszczenia górnej płyty przyrządu kolumny można przesuwać albo za pomocą mechanizmu zębatkowego (rys. 155), albo za pomocą wałka wykorbionego (rys. 156). W obu przypadkach trzeba utrzymać stałą siłę nacisku górnej płyty na ustawioną w przyrządzie obra­bianą część, aby uniknąć obluzowania zamocowania w czasie obróbki. Jeśli wałek koła zębatego zazębionego z zębatką obracany jest ręcznie, to płytkę w dolnym położeniu ustala się przy pomocy specjalnego mecha­nizmu — zamka — połączonego z tym wałkiem. Zamki takie bywają różnych konstrukcji. Bardzo rozpowszechnione są zamki rolkowe i mimośrodowe, których działanie jest podobne do dzia­łania mechanizmów hamulcowych w piastach rowerowych. Konstrukcję zamka rolkowego przedstawiono na rys. 157. Na wałku 2 koła zębatego napędzającego zębatkę osadzona jest krzywa 6, a z korpusem mechanizmu połączony jest pierścień 5. Między pierścieniem a płaskimi ścianami krzywki umieszczone są rolki 4. Na wolnym końcu wałka 2 osa­dzona jest tuleja 3; promieniowe wykroje w tej tulei obejmują rolki 4. Tulejka 3 może być obracana za pomocą dźwigni 1, przy czym pociąga ona ze sobą rolki, krzywkę i wałek 2 wraz z kołem zębatym; kolumny przesu­wają się wtedy w dół do chwili zamocowania obrabianej części przez po­łączoną z nimi płytę przyrządu. Przy dalszym naciskaniu ręką dźwigni 1, rolki 4 zakleszczają się między pierścieniem 5 i płaszczyznami krzywki 6. W ten sposób ustala się położenie całego układu. Przy obracaniu dźwigni 1 w kierunku przeciwnym rolki 4 zostają odkleszczone i pociągają za sobą krzywkę 6 i wałek 2; kolumny wówczas podnoszą się. Według podobnej zasady pracuje zamek mimośrodowy z tą różnicą, że funkcję rolek spełnia w nim mimośrodowa tulejka zakleszczająca. Istnieją również i inne konstrukcje zamków do przyrządów kolum­nowych). Jeśli kolumny przyrządów wiertarskich są przesuwane za pomocą pneumatycznych urządzeń, to niepotrzebne jest stosowanie omówionych zamków. W tym przypadku stały docisk obrabianej części jest zapewniony dzięki temu, że na tłok urządzenia napędowego działa ciśnienie powietrza do chwili zwolnienia części. Przyrządy wiertarskie kolumnowe z wałkiem wykorbionym również nie wymagają stosowania specjalnych zamków. Konstrukcja takich przy­rządów przedstawiona jest na rys. 156. Kolumny 2 przesuwane są w dół pod naciskiem sprężyn 3, napiętych przez środkowe cięgno, połączone ze szczęką 4, obejmującą czop wałka wykorbionego 6. Wał obraca się ręcznie za pomocą dźwigni 7. Stały docisk jest zapewniony w ten sposób, że po dociśnięciu obra­bianej części przez płytę przyrządu, wykorbienie wałka przechodzi poza górny martwy punkt i jest w tym położeniu utrzymywany przez sprężynę 3. Dlatego nie następuje osłabienie docisku po przerwaniu oddziaływania ręką. Jako przykład zastosowania urządzenia pneumatycznego przedsta­wiono na rys. 158 przyrząd przeznaczony do wiercenia otworów w dwóch hakach holowniczych na wiertarce dwuwrzecionowej. Obrabiane części ustawia się na pryzmach 6 oraz oporach 4 i 2. Po ustawieniu powinny one być dociśnięte do kołków 3, do czego służą dźwignie 7, uruchamiane przez tłoczyska 8 dwóch cylindrów pneumatycznych z tłokami 9. Obrabiane części mocuje się za pomocą docisków 11, umieszczonych na górnej płycie przyrządu. Płytę opuszcza się za pomocą głównego cylindra pneumatycz­nego. Na jego tłoczysku 1 nacięta jest zębatka napędzająca koło zębate na wałku 10. Na wałku tym nacięte są zęby napędzające kolumny z odpo­wiednimi zębatkami. Przy ruchu roboczym tłoka w cylindrze pneuma­tycznym wałek 10 obraca się i kolumna 5 opuszcza się. Oprócz przyrządów kolumnowych z pneumatycznymi urządzeniami uruchamiającymi mechanizmy zębatkowe, istnieją również przyrządy wiertarskie z bezpośrednim przesuwem górnej płyty przez tłoczysko cy­lindra pneumatycznego. Pneumatyczne urządzenia stosuje się do urucha­miania przyrządów wiertarskich kolumnowych głównie przy dużych wy­miarach i znacznym ciężarze ruchomych części tych przyrządów. Przyrządami wiertarskimi znormalizowanymi są płyty w postaci pod­staw, na których ustawione są cztery stojaki — słupki. Na tych słupkach spoczywa górna płyta z ustawionymi tulejkami prowadzącymi. W niektó­rych przypadkach na płycie górnej umieszcza się ponadto elementy ustaw-cze (rys. 159). Płyty górne, które również są znormalizowane, mogą być wymieniane. Część mocuje się w takich przyrządach za pomocą wysuwanego słupka z zębatką, napędzanego wałkiem, na którego końcu jest umieszczona dźwignia i zamek ustalający. Konstrukcje takich zamków podobne są do zamków stosowanych w przyrządach wiertarskich kolum­nowych. W otworze centralnego słupka osadza się elementy mocujące. Na płycie dolnej umieszcza się elementy ustawcze, których rodzaj zależy od kształtu części obrabianej. W takich przyrządach można obrabiać otwory w częściach o kształcie tulejek z kołnierzami, w małych częściach, takich jak niewielkie obudowy itp. w tych przypadkach, gdy otwory powinny być obrabiane od strony płaszczyzny stanowiącej bazę ustawczą dla danej obróbki. Przyrząd wiertarski typu imadłowego stanowi uchwyt szczękowy, uruchamiany mechanizmem śrubowym lub zębatkowym z umieszczoną na jednej szczęce płytą z tulejami prowadzącymi (rys. 160). Takie przy­rządy wiertarskie są przeznaczone do obróbki drobnych części; wyróżniają się prostą i sztywną budową, przy czym łatwo jest je przezbrajać. Jednak­że ze względu na niewygodne ustawianie części i trudności usuwania wiórów, przyrządów tych w fabrykach samochodów i ciągników prawie się nie stosuje. Znormalizowane przyrządy wiertarskie typu uchwytów samozacisko­wych składają się z korpusu żeliwnego, na którym umieszczone są oporo­we elementy ustawcze. Obrabiane części (zwykle tuleje cylindryczne, wał­ki itp.) mocuje się za pomocą trzech dociskowych krzywek mimośrodo-wych, osadzonych na osiach pionowych i rozchylających się przez obrót rączki przymocowanej do jednej krzywki. Zaciskanie części następuje w wyniku jej obrotu, pod wpływem opo­rów skrawania (podobnie jak przy mocowaniu części krzywkami uchwytu zabierakowego, stosowanego na tokarkach wielonożowych). Tulejka pro­wadząca umieszczona jest w płycie (stałej lub odchylanej), umocowanej do bocznego stojaka. Omówione rodzaje przyrządów wiertarśkich są zwykle typu stałego, czyli są mocowane do stołu obrabiarki. Przyrządy wiertarskie kolumnowe podobnie jak nakładane płyty wiertarskie można stosować na wiertarkach pionowych do obróbki otwo­rów umieszczonych obok siebie. Wówczas trzeba przesuwać po stole cały przyrząd w celu kolejnego doprowadzania pod wiertło odpowiedniej tu­lejki wiertarskiej. Przy stosowaniu wiertarek promieniowych przesuwa się nie przyrząd, lecz ramię obrabiarki i umieszczoną na nim głowicę wrzecionową. Wiertarki promieniowe stosuje się jednak wyłącznie do obróbki wielkich części przy stosunkowo małej skali produkcji. W fabry­kach samochodów i ciągników otwory w takich częściach obrabia się zwy­kle na wiertarkach wielowrzecionowych. Przyrządy wiertarskie skrzynkowe mają odlewany, spawany lub skręcany śrubami korpus w kształcie skrzynki, w której ściankach umie­szczone są tulejki wiertarskie. Przyrządy wiertarskie skrzynkowe z odchylaną pokrywą nie są sto­sowane w fabrykach samochodów i ciągników ze względu na stosunkowo szybkie zużywanie się zawiasów, długi czas mocowania obrabianych w nich części itp. Przeszkodę w stosowaniu przyrządów wiertarśkich skrzynkowych przy znacznej skali produkcji stanowi niewygodne usta­wianie i mocowanie obrabianych części, utrudnione usuwanie z przyrządu wiórów itd. Przy obróbce na wiertarkach dużych części (no. kadłubów silników), przesuwanych na przenośniku rolkowym, stosuje się często w fabrykach samochodów i ciągników przyrządy wiertarskie tunelowe, przy czym część jest przesuwana na elementy ustawcze przyrządu z jednej strony przyrządu, a po obróbce jest zsuwana na przenośnik rolkowy z drugiej strony przyrządu. Obrabiane części bazuje się w takich przyrządach naj­częściej na płaszczyźnie i dwóch otworach. Po umieszczeniu obrabianej części w przyrządzie w otwory te wsuwa się kołki ustawcze. W przyrządach wiertarskich tunelowych elementy ustawcze mogą być umieszczane z góry. Wtedy po wprowadzeniu obrabianej części do przyrządu zostaje ona uniesiona i dosunięta do ustawczych elementów przyrządu. Zwykle część jest unoszona i mocowana za pomocą urządze­nia pneumatycznego. Na rys. 161 przedstawiono schemat tunelowego przy­rządu wiertarskiego z dociskami pneumatycznymi o bezpośrednim dzia­łaniu. Kadłub silnika przesuwa się na przenośniku rolkowym 4 aż do oporu, a następnie zostaje dociśnięty za pomocą tłoczysk czterech tłoków 1 i 2 do płaszczyzny ustawczej 8 i elementów ustawczych 3. Potem za pomocą dwóch tłoków 6 i 7 kadłub jest podnoszony i dociskany do oporów 5. Prawidłowe ustawienie kadłuba jest sygnalizowane przez kontrolne światło elektryczne, które zapala się, gdy kadłub zostanie dociśnięty do ustawczych elementów przyrządu, w których umieszczone są odpowiednie przyciski elektryczne.