USTAWCZO-MOCUJĄCE URZĄDZENIA PRZYRZĄDÓW
Jak wspomniano, bardzo często nadanie wymaganego położenia części ustawianej w przyrządzie i jej zamocowanie wykonywane jest za pomocą tego samego elementu przyrządu. Dotyczy to imadeł, uchwytów szczękowych itp. Konstrukcje takich przyrządów opisano w dalszym ciągu (patrz przyrządy tokarskie, frezarskie i inne). Obecnie zostaną omówione tylko niektóre charakterystyczne urządzenia stosowane w przyrządach do różnych obrabiarek.
Jednym z najbardziej rozpowszechnionych rodzajów takich urządzeń są zaciski rozprężne; stanowią one przecięte tuleje sprężynujące, służące do centrowania i mocowania części (przede wszystkim o powierzchniach cylindrycznych). Zaciski rozprężne stosuje się zarówno do centrowania i mocowania przez uchwycenie powierzchni zewnętrznych (zaciski rozprężne obchwytujące), jak i przez uchwycenie wewnętrznych powierzchni (zaciski rozprężne rozporowe).
W celu wykorzystania własności segmentów sprężystych zacisków rozprężnych powierzchnie ich tworzą stożek. Na stożek ten nasuwa się tuleję o wewnętrznej powierzchni stożkowej, przez co poszczególne segmenty zbliżają się, zaciskając wsuniętą pomiędzy segmenty część. W zaciskach rozporowych natomiast segmenty rozprężne są rozpierane jednym lub dwoma stożkami od wewnątrz.
Zaciski rozprężne rozporowe stosuje się niekiedy zamiast sztywnych trzpieni ustawczych w tym celu, aby zwiększyć dokładność ustawienia; przy rozpieraniu takiego zacisku zostaje wyrównany nierównomierny luz
między segmentami sprężystymi a otworem. Przy użyciu trzpienia sztywnego luz niezbędny do założenia części, łącznie z luzem wynikającym z różnicy wymiarów otworów, wpływa na dokładność ustawienia.
Nieuniknione jednak niedokładności wykonania elementów mechanizmu rozprężnego i ścieranie się roboczych powierzchni stanowią ograniczenie dla dokładnego ustawienia za pomocą zacisków rozprężnych. Dlatego do dokładnego centrowania stosuje się Trzpień z masą sprężystą zamiast urządzeń rozprężnych jednolite elementy sprężyste, rozporowe i obchwytujące, z których wykorzystuje się odkształcenia sprężyste cienkościennych cylindrów. Wewnątrz tych cylindrów umieszcza się sprężysty materiał (tworzywo sztuczne lub guma). Przy naciśnięciu za pomocą śruby
materiał sprężysty zostaje rozepchnięty na boki, przy czym odpowiedni nacisk jest przekazywany na ścianki cylindra, które odkształcają się sprężyście (do 0,3 mm), równomiernie na całym obwodzie (rys. 119).
Część mocowana przez osadzenie na trzpieniu z cylindrem cienkościennym lub obchwytywana z zewnątrz przez podobne urządzenie może być centrowana z dużą dokładnością. Dla porównawczej oceny dokładności centrowania powierzchni cylindrycznych (wałków) za pomocą różnych urządzeń ustawczo-mocujących podano w tabl. 12 dane o biciu zaciśniętych powierzchni.
Ponieważ dopuszczalne odkształcenie sprężyste cienkościennych cylindrów w takich urządzeniach jest niewielkie (powiększenie średnicy jest dopuszczalne w granicach do 0,0015 D), stosuje się je do centrowania powierzchni przy obróbce z dokładnością wg 2—3 klasy. Urządzenia takie stosuje się również przy obróbce części dokładnych dla zapewnienia ścisłej współosiowości powierzchni obrotowych.
Przy rozpieraniu ścianek cylindrów cienkościennych nie tylko między powierzchnią części i urządzeniem centrującym nie ma luzu, lecz uzyskuje się również znaczne siły mocujące. Dlatego przy mocowaniu części w takich urządzeniach możliwe jest przekazywanie dość znacznych momentów obrotowych.
Materiał sprężysty wlewa się w stanie roztopionym w odpowiednie wydrążenia urządzenia. Podczas stygnięcia materiał gęstnieje, co zmniejsza możliwość przesączania się przez luzy w połączeniach. Jednakże przesączanie zawsze jest możliwe; dlatego urządzenia takie powinny być hermetyczne, co jest związane z pewnymi trudnościami. Przy zastosowaniu gumy zamiast tworzywa sztucznego urządzenia te nie muszą być szczelne, ale wówczas konieczne jest, aby nacisk śruby przekazywany był na całą płaszczyznę wydrążenia wypełnionego gumą. W przeciwnym razie, przy miejscowym wgniataniu śruby w gumę ulega ona zniszczeniu. Z tego względu stosowanie gumy jako masy sprężystej w urządzeniach ustawczo-mocujących jest bardzo ograniczone.